تنوع رنگ و نقش در کلاه زنان ترکمن

یکی از ویژگی‌های پوشاک زنان ترکمن استفاده از کلاه‌هایی است که جلوه خاصی به پوشش آنها می‌دهد. انواع مختلف کلاه با شکلها و رنگ‌های مختلف توسط زنان و دختران ترکمن استفاده می‌شود که هر کدام موارد استفاده و معنی خاصی دارد.

بوروک یا کلاه دخترانه، عرقچین حاشیه‌دوزی شده‌ای است که معمولاً با پولک‌های رنگی و نقره سوزن‌دوزی می‌شود و دختران تا قبل از ازدواج از آن استفاده می‌کنند. دختر ترکمن دو یا سه روز پس از عروسی، بوروک را به خانه پدر خود بر می‌گرداند و اگر خواهر کوچکتری داشته باشد، به او داده می‌شود. استفاده از بوروک سنتی بسیار قدیمی و خاص ترکمانان چادرنشین است و امروزه نیز ترکمن‌های ایران و ترکمنستان آن را رعایت می‌کنند.

آلادنگی یا آلناقی نوعی از کلاه است که آن را زیر روسری یا چارقد می‌گذارند تا محکم و ثابت روی سر نگه داشته شود. هنگامی که دختران ازدواج می‌کنند، بوروک را از سر برداشته و طی مراسم خاصی آلادنگی را بر سر می‌گذارند که نشانه شوهردار بودن صاحب آن است. آلادنگی در زمان‌های گذشته با پارچه‌های قرمز و گل‌دار ساخته می‌شد ولی امروزه نوع آماده آن که در مغازه‌ها عرضه می‌شود از حلقه‌‎ای با جنس موکت ساخته شده که به دور آن پارچه‌ای ساده کشیده‌اند.

کلاه دیگری با نام آنق، سربند طوایف تکه است که با پارچه زرین و طرح‌های نقش‌دار آراسته می‌شود و گاهی تمام سطح کلاه با انواع زیورهای آویزدار پوشانده می‌شود. این کلاه که ابتدا ارتفاع زیادی دارد با گذشت زمان و رسیدن زنان به میانسالی، هر سال به اندازه دو بند انگشت از بلندی آن کاسته می‌شود و زمانی که این کلاه کوتاه شد به آن "تبرّک" گفته می‌شود.

نوع دیگری از پوشش سر که میان زنان ترکمن خراسان شمالی رواج داشته و امروزه در حال فراموشی است" تخیه" نام دارد. تخیه کلاهی گرد و ابریشمی است که تمام سطح آن با الیاف رنگی ابریشم و رنگ‌آمیزی شاد و چشم‌نواز سوزن‌دوزی شده و ظرافت، سبکی و چند لایه بودن آن باعث می‌شود نور آفتاب و سرما از آن عبور نکند. این کلاه در زمان‌های گذشته انواع متفاوتی داشته که با انواع نقش و نگار در طرح و سبک‌های مختلف تهیه می‌شده اما به علت کم‌توجهی مردم منسوخ شده است. این کلاه گرد دولایه از جنس ابریشم بوده و از نخ ابریشم نیز برای دوخت آن استفاده می‌شده در طول تاریخ مورد استفاده قوم ترکمن قرار می‌گرفت اما در چند دهه اخیر کمتر به آن توجه شده است.

طرح و نقش‌هایی که روی کلاه دختران و زنان ترکمن استفاده می‌شود برگرفته از آداب و رسوم، باورها و اعتقادات اقوام ترکمن است. طرح‌های مارپیچی یا امواج دریا، هفت و هشت، گل‌های هشت پر، پروانه‌ای و... در کنار اشکال هندسی مانند دایره، لوزی، مثلث، مستطیل و خطوط عمودی و افقی مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر این زیورآلاتی با نام قپه و شلپه نیز در تزئین کلاه استفاده می‌شود که زیوری دست ساز از جنس نقره یا فلزات دیگر است. قپه روی کلاه را می‌پوشاند و شلپه به صورت رشته‌ای زنجیری در جلوی پیشانی به لبه کلاه متصل می‌شود.

انتهای پیام/

پوشش بانوان ترکمن

زنان ترکمن، پوشاک زیبایی دارند که از لحاظ برش ساده؛ اما چشم گیر است. آنان مهارت خاصی در زمینه ی هنرهای قالی بافی، ابریشم بافی، سوزن ‎دوزی، نواربافی، قیطان بافی و جاجیم ‎ بافی داشته و در مناطق روستایی، بیش تر کاموابافی، پوستین دوزی، سکه ‎ دوزی و حصیربافی در بین زنان ترکمن رایج است. پوشاک زنان ترکمن، مملو از نماد و نشانه هایی است که به آن منطقه و ساکنان آن اختصاص دارد و با نشانه هایی که در ذهن بیننده می گذارند، تصویر روشنی از هویت خویش برمی ‎انگیزند. پوشاک هر گروه و منطقه ‎ای با زبان رمزآمیز خود با مردم سخن می ‎گوید و پیامی روشن، به ذهن تماشاگر متبادر می کند. پوشاک زنان ترکمن بسیار متنوع است و این تنوع، فلسفه ‎ی خاصی دارد که با دوره های سنی آنان مرتبط است.

در کل، لباس زنان ترکمن را می ‎توان به چهار دسته تقسیم کرد:

- لباس منزل؛ بسته به سن افراد، شکل آن تغییر می کند.

- لباس کار؛ هنگام پختن نان و در حین انجام کارهای کشاورزی استفاده می شود.

- لباس شهر؛ هنگام خروج از منزل و برای خرید از بازار پوشیده می ‎ شود.

- لباس تشریفات؛ هنگام شرکت در مراسم، جشن ‎ها و اعیاد بر تن می ‎شود.

سرپوش ها

کلاه زنان ترکمن به شکل استوانه و به نسبت بلند است. روی کلاه را اغلب از پارچه ی ساده و ابریشمی، به ‎رنگ قرمز، با دنباله ی چین دار و بلند می پوشانند و آن را اغلب با زیورهای نقره ای و زری تزئین می کنند. در مواقع عروسی از نیم تاج استفاده می کنند. زنان ترکمن گیسوان خود را پس از بافتن، در میان گیسوبندهای نقره ای می گذارند.

بؤروک یا عرقچین: به دختران ترکمنی که از این کلاه ها و بوروک ها استفاده می کنند، «بوروکلی قیز» می گویند. «از نوع ساده ی آن، پسرها و مردها، موقع خواندن نماز استفاده می کنند. بوروک از جنس پارچه است و دختران آن را سوزن دوزی می کنند و نقش های مختلف دارد (اعظمی راد، 1382، 130).»

آلادنگی/ آلناقی: آلادنگی را زیر روسری یا چارقد می گذارند تا آن را در سر محکم و ثابت نگه دارد و نشانه ‎ی شوهرداربودن صاحب آن است. «هنگامی که دختران ازدواج می کنند، عرق ‎چین را از سر برداشته و طی مراسم خاصی - به ظاهر پس از چند بار امتناع از گذاشتن آن - با اصرار مادرشوهر پیشانی بند را بر سر می گذارند که در نزد طوایف و قبایل گوناگون ترکمن، به نام ‎های مختلفی چون: «آنق»، «آلین دانگی»، «آل دانقی»، «آلانگی»، «توپبی»، «هاساوا»، «هازاوا» و «هازابا» شهرت دارد (محمدی، 1388، 80).» در واقع دختر ترکمن، زمانی که ازدواج می کند، به جای بؤروک یا کلاه دخترانه، از پیشانی بند استفاده می کند که قرمزرنگ و نشانه ی شادی است. «آلادنگی» در گذشته از پارچه های قرمز و گل دار انتخاب می ‎شد؛ ولی امروزه نوع آماده ‎ی آن - تهیه شده از حلقه ‎ای به جنس موکت که به دور آن پارچه ‎ای ساده کشیده اند- در مغازه ها عرضه می شود.

این پیشانی بند با سربند (یغلیق) ابریشمی، با نقوش چهارگوش که نقش یاشماق (روبنده) را برای نشان دادن احترام به مردان بزرگ تر ایفا می کند، آراسته می شود. در گذشته، این سربند، زیر پیشانی بندی که در پشت با دنباله ‎های آویزان گره می خورد، پوشیده می شد. زنان برای بیرون رفتن از منزل، سربند را با شال بزرگی - که در گذشته از ابریشم بوده و حالا از چیت گل دار با یک ریشه ی بلند مَکرَمه دوزی است - می پوشانند.

دخترها عرقچین حاشیه دوزی شده ‎ ای (بُرک، تخیه) را با همان لباس و زیرشلواری می پوشند. روی این کلاه را - بنا به محل استفاده از آن – با زیورهای نقره ای و زری فراوانی می پوشانند. گاهی در مواقع عروسی، نیم تاجی مزین به جواهر، روی آن نصب می کنند. فلسفه ی استفاده از این نوع کلاه های بلند زنانه را در راز و رمز روزهای نبرد و جنگ باید جست وجو کرد.

پیشانی ‎بند، آنق: سربند طوایف تکه، با پارچه ‎ی زرین و طرح های نقش دارِ مواج، پوشیده و آراسته شده و عقیق های جگری رنگ به آن وصل می شود. سربندهای یموت به لحاظ طرح قوی تر است و در میان طوایف تکه، با لوزی ها و هلال های کوچک زراندود، تزیین می شود. گاهی از انواع زیورهای آویزه دار روی آن استفاده می شود؛ طوری که سطح کلاه را کامل می پوشاند و به صاحب آن ابهتی می دهد. آن ها گیسوان بافته ی خود را از میان گیسوبندهای نقره ای عبور می ‎دهند و زیورهای مجلل و خوش ساختی را به کلاه متصل و از دو طرف چهره ی خود آویزان می کنند. به تدریج، در زنان میان ‎سال - هر سال به اندازه ی دو بندانگشت - از بلندی آن کاسته می شود. وقتی کوتاه شد به آن «تبرّک» می گویند. پیشانی بند زن در این مرحله به رنگ سیاه درمی آید که علامت مجرب بودن است. در دوران پیری نیز به رنگ سفید درمی آید که نشانه ی عاقل بودن است.

چاشو: در بین برخی از زن ‎های ترکمن، به ویژه زنان طایفه ی یُموت، چارقدی به نام «چشو» یا «چاشو» رواج دارد. چاشو نوعی روسری ویژه و گران قیمت ترکمنی است که عروس باید قبل از سوارشدن به ماشین یا مرکب عروسی آن را بر سر بگذارد. چاشو در بین زنان ترکمن، حکم چادر را در بین زنان فارس دارد.

یاشماق (یالق): زنان ترکمن - بنا به رسم قومی خویش - چانه ی خود را از دیگران می‎پوشانند و حتی اجازه نمی دهند کسی گردی کامل صورت شان را ببیند و یکی از دلایلی که از چارقدهای بزرگ استفاده می کنند، همین است. «پس از این که شال را به سر انداختند، ابتدا سمت راست را با دست چپ نگه می‎ دارند و با دست ‎ راست، طرف دیگر را - طوری که از روی بینی و دهان عبور کند- به طرف پشتِ سر برده و دور سر تابانده و لابه‎لای تاب‎های زیرین محکم می کنند. این طریقه‎ی بستن شال را به لفظ محلی یشماق می گویند (امیدی، 1382، 23).» یشماق یک روسری نازک، منقوش و چهارگوشِ ترکمنی است که گاه زمینه ‎ای ساده با حاشیه ‎هایی سوزن ‎دوزی شده دارد و گاه زمینه ‎ای مشکی با نقش ‎های درشت زرد و نارنجی رنگ دارد.

زنان ترکمن از گوشه ی این روسری، اغلب به صورت نقاب برای پوشاندن دهان و روگرفتن استفاده می کنند. نوعی از یشماق به نام «قی قاچ» در بین ترکمن ها مرسوم است که به صورت نقاب استفاده می شود و علامت حرف نزدن با غیر است؛ زیرا صدای نوعروسِ ترکمن، حداقل تا زمانی که بچه دار نشده، نباید شنیده شود. در واقع، عروس ترکمن با این نقاب یا دستمال (یشماق)، علاوه بر این که صورت خود را از نامحرم می پوشاند، به احترام کهن سالان، به ویژه از پدرشوهر و اقوام طرف شوهرش روگرفته و در حضور آن ها حتی صحبت نمی کند. پدرشوهر معمولاً پس از پانزده سال به پاس این که عروسش حرمت او را نگه داشته، جشنی برپا داشته و هدیه ‎ای به نام «رونما» به عروس خود می دهد و پس از آن، عروس می تواند با اجازه ی آن ها نقاب از چهره بردارد.

چارقد: زنان ترکمن زمانی که بخواهند به شهر، میهمانی یا عروسی بروند، علاوه بر یالق و آل دانگی از شال ‎ها، روسری ‎ها و سراندازهای بزرگ و گران قیمتی به نام چارقد استفاده می کنند. چارقد، روسری منقش به طرح ها و رنگ های متنوع و گران قیمتی است که ریشه های کناری آن را «پورچیک» می نامند و معمولاً بیرون از خانه استفاده می کنند؛ طوری که آلادنگی زیرِ آن است.

تن پوش ها

تن‎پوش زنانه ی اصلی، پیراهنی است که در گذشته از ابریشم بود؛ ولی اکنون با الیاف مصنوعی تولید می شود. پیراهن بانوان ترکمن، برشی ساده دارد. رنگ پارچه ی پیراهن را اغلب از رنگ های زرشکی، بنفش، قرمز و گل دار انتخاب می کنند. پیراهن از بالا به پایین به تدریج فراخ شده است. روی پیراهن ها با گلِ یقه و غیره تزیین می شوند.

کؤینِک: پیراهنی که زنان ترکمن می پوشند، پیراهنی چهارفصل است که فرمی بسیار ساده دارد. نکته ی قابل توجه این است که در گذشته، پارچه ی پیراهن را زنان خود می بافتند و الیافی را که برای بافت این پارچه نیاز بود - که معمولاً از جنس ابریشم بود - خودشان با پرورش پیله ی کرم ابریشم تهیه می‎کردند. «پیراهن زنان ترکمن سه قسمت اصلی دارد که شامل «ینگ» یا آستین، «یان» یا پهلو و «آشیری» یا دامن است و روی آن نیز، کمربند یا شال بسته می‎شود (اعظمی راد، 1382، 125).» آستین پیراهن های زنانه، راسته و بلند است و با اُریب کمی به سوی مچ تنگ می شود. قد این پیراهن تا قوزک پا است، تا جایی که سوزن دوزی پایین شلوار از زیر آن به طور کامل دیده می شود. اغلب دور مچ، یقه و چاک را با نوار ابریشمی سوزن‎دوزی و دست‎دوزی شده به نام «مداخل» زینت می دهند (محمدی، 1388، 58).» زنان ترکمن، پیراهن های ابریشمین می پوشیدند که اغلب به رنگ قرمزِ تمشکی و گاهی جلوه ای تابان داشت و «قیرمیز کؤینک » نام داشت. در این پیراهن، از نوارهای پارچه ای باریک برای محکم کردن دوخت استفاده می شد که تکه های مثلث شکلی را در میان تکه های مستطیل شکل دامن لباس جای می دادند که تن پوش پرچینی - که در قسمت پایین گشاد می شد – دوخته می شد؛ به بیان دیگر، دامنِ لباس، از زیر بغل تا پایین (در پهلو) به تدریج گشاد می شد. سرآستین ها و چاکِ یقه که برای شیر دادن، به اندازه ی کافی باز بود، سوزن دوزی می شد. رنگ های شاد، برای زنان جوان و تازه عروسان بود و هنگامی که به حدود 35سالگی می رسیدند، پیراهن هایی با گل‎های تیره می پوشیدند.

قبا: قبا یا خلعتِ رویی زنان ترکمن، در هر سن وسالی، کت یا روپوش آستین دار، جلوباز و گشادی است که پشتی یک تخته دارد و روی پیراهن پوشیده می شود. زنان، جلوی قبا را با تسمه ی باریکی - که در خانه می بافند- می بندند و برخلاف مردان، از شال برای بستن کمر و به هم رساندن جلوی قبا استفاده نمی‎کنند. قبا، دومین جزء لباس زنانِ ترکمن است که معمولاً به رنگ قرمز، نیلی و سیاه است.

چکمن: نوع پشمی قبایِ زنان ترکمن، چکمن نامیده می شود. این پوشش ترکمنی، با توجه به نوع پشمی که در بافت آن به کار می ‎رفته، انواع مختلفی داشته است که به «اینچه چکمن» و «یوغین چکمن» تقسیم می شود.

شلوار (بالاق): شلوار زنان ترکمن از بخش های زیر تشکیل می شود. قسمت بالای زانو، پارچه ای ساده و با دوختی گشاد است. پایین زانو به سمت مچ پا باریک می شود و بخش باریک آن - حداقل به طول ده سانتی متر- سوزن دوزی می شود. این بخش، به طور معمول مچ پا را می پوشاند. در لبه ‎ی شلوار که با مچ پا در تماس است، نوار سیاهی می دوزند به پهنای یک تا یک ونیم سانتی متر که «بالاق یوپ» نام دارد.

قوشاق (کمربند): زنان ترکمن، کمربندی به نام قوشاق دور کمر می ‎بندند که از جنس ابریشم است. قوشاق، کمربندی از پارچه است که هنگام بارداری دور کمر می ‎بستند. از قوشاق، مردان نیز برای کار در مزارع یا در میدان های کُشتی، برای تمرکز نیرو در مقابل حریف استفاده می ‎کردند (اعظمی راد، 1382، 127).» این کمربند، کاربردهای فراوانی داشته، از جمله این ‎که باعث می ‎شد قد پیراهن کوتاه ‎ تر شود و در هنگام کار دست وپاگیر نباشد. هم چنین از نظر بهداشتی برای کمر و شکم مفید بود؛ طوری که در زمان آبستنی یا در سنین بالاتر، شال سیاه رنگی را که گاه بلندی آن تا سه متر می رسید دور کمر می بستند. نوع دیگری از کمربند که به کمر نوعروسان ترکمن می بستند، شال سبزرنگی است که برای حفظ عروس از چشم زخم، دور کمرش بسته می شده است.

شاوِت (چاوِت): این بالاپوشِ زیبا «نوعی قبا و جلیقه ی بسیارتنگ، آستین کوتاه و جلوباز است که در میهمانی ها و جشن ها پوشیده می شود. در قسمت جلو، دور یقه، دور حلقه ی آستین و چاک طرفین آن، سوزن ‎دوزی، رودوزی و دست دوزی ‎هایی انجام می ‎شود. دختران ترکمن برای دوران عروس شدن شان به تناسب ذوق، موقعیت اجتماعی و وضع مالی خود، زیورآلات و آویزهایی از سکه و پولک های نقره ای را روی آن می دوزند و آن را مانند یک بالاپوش روی پیراهن خود به تن می کنند. در گذشته، جنس این زیورآلات بسته به سطح اقتصادی خانواده، از طلا یا نقره بود. در لباس ‎های ابریشمی، برای آن که تکه ی زیربغل در اثر عرق کردن ضایع نشود، مرغکی بین آستین و پیراهن می دوختند و گاهی آن را عوض می کردند و به همه ی لباس آسیبی نمی ‎رسید (امیدی، 1382، 191).»

کُرتِه: «روپوش بلند زنان ترکمن و نوعی روسری و پوشش زمستانی به نسبت ضخیم با سوزن ‎دوزی های زیاد است که ظاهری شبیه کت دارد و زنان تیره های ترکمن، در جشن ها، اعیاد و مراسم تشریفاتی شان، آن را برای پوشش نهایی بر سر می اندازند (محمدی، 1388، 63).» کرته، کاربرد چادر را برای زنان ترکمن دارد؛ طوری که قسمت سرشانه ی این کت را روی سر خود می اندازند. این پوشش از پارچه ‎های کتان و گاهی از پارچه ‎های ابریشمی تیره یا سرخ رنگ تهیه می شود و در محل آستین ‎ها، دو دنباله ی بلند دارد که «ینگ» نامیده می ‎شود.

چَرپی (سِرپی): روپوش کوتاه زنان ترکمن با آستین های بدون کاربرد است که سوزن ‎دوزی ‎های زیبا و ظریفی دارد و به طور معمول، در جشن ها، میهمانی ها و مراسم تشریفاتی و برای پوشاندن عروس به کار می رود. این پوشش بخشی از پوشش نهایی سرِ زنان ترکمن است و فرق آن با کرته، این است که تمام سطح آن سوزن دوزی می شود. این پوشش با توجه به سن و موقعیت زنان دارای رنگ و سوزن‎دوزی‎های مختلفی است.

چارُود، جُبه: نوعی پوشش و روپوش زمستانی زنانه است که هنگام رفتن به میهمانی، از آن استفاده می کنند. «این پوشش، شبیه پالتوی زنانه است که از پارچه ‎ی مخمل با رنگ های شاد و تند، مانند سبز، قرمز و آبی دوخته می شود و دور آستین ها، پایین دامن و گاه دور یقه و جلوی آن، سوزن دوزی های زیبایی دیده می شود. زنان منطقه ی گوکلان به این پوشش آستر گل داری اضافه می کردند و آستین های آن را نیز کوتاه گرفته و بر دامن و قسمت پایین آن نیز سکه می دوختند (معطوفی، 1383، 2298).»

جوراب، آیاق قاب: در گذشته، زنان ترکمن در تابستان ها اغلب پابرهنه بودند و در زمستان ها نیز جوراب‎های پشمی و ابریشمی دست باف رنگارنگ و گران بهایی برای خود و مردان شان می بافتند. در حال حاضر، زنان ترکمن از جوراب های موجود در بازار استفاده می کنند.

کفش، کش: «با وجود این که در گذشته، پابرهنه راه رفتن در میان زنان ترکمن بسیار رایج بوده است، از چندین نوع پاپوش برای پوشش پاهای شان استفاده می کردند که یک نوع آن، کفش لاستیکیِ مشکی رنگی بود که از روسیه وارد می شد. نوع دیگر کفش‎های زنان ترکمن، «اوک جِلی کِش» نام داشت. این کفش، کفشی ساده و پاشنه دار بود. رویه ای بلند و پاشنه ای حدود سه سانتی‎متر داشت و در جشن ها و میهمانی‎ها پوشیده می ‎شد (محمدی، 1388، 65).» جنس آن نیز از چرم خام بود و تزئیناتی مختصر داشت. معمولاً پشت این کفش، زبانه ای دوخته می شود تا پوشیدن آن راحت باشد. نوع دیگر آن که از جاجرم می ‎آمد، جنسی چرمی ‎داشت و به کفش «گرمه ای» معروف بود. پاپوش دیگری که بین زنان ترکمن رایج بود، «اِدیک» نام داشت که چکمه ای با نوک برگشته و پاشنه ای بلند بود و در رنگ های قرمز و زرد ساخته می شد. این چکمه ‎هایِ ساق کوتاه را بیش تر زنان شوهردار می پوشیدند. نوع دیگر این کفش ‎ها، «گالش» نام داشت.

کلام آخر

آن چه در پوشاک زنان ترکمن دیده می شود، این است که زنان روستایی و ده ‎نشین، به ویژه زنان ایلات و عشایر ترکمن، بنا بر ذوق و روح زیباپسند خود و برای ایجاد تنوع و زیبایی در اقلیم ‎های خشک و یک نواخت دشت ‎ها و بیابان ها یا سرزمین ‎های سبز و خرم، برای تطابق خود با محیط در انتخاب شکل و رنگ پارچه، جامه ‎هایی به رنگ ‎های شاد و با ترکیب ‎های زیبا و دل نواز انتخاب می کنند. برای ابراز و نمایش شکوه و ثروت خود جامه های فراخ فراوان روی هم می پوشند و نوارهای زرین و سیمین و سکه های پول روی آن ها می دوزند. سوزن دوزی لباسِ این زنان، بازتابی از باورهای مذهبی، اندیشه های ملی و سنتی، شیوه های زندگی، آداب اجتماعی و توان اقتصادی و نشان دهنده ی فرهنگ و هنر آنان است؛ از این رو، تکیه بر غنای فرهنگی مردمان ترکمن، پاسداری از آن و شناخت ارزش های پوششی بانوان ترکمن که جزء سرمایه های فرهنگی کشور هستند، بسیار مهم و شایان توجه است.